Induizmda har bir yugninng oldidan va undan keyin o‘tish davrlari – sandhya (soyalar, quyosh botishi davri) va sandhyansa (soyalar qismi) bo‘ladi, ularning har biri o‘sha yug davomiyligining o‘ndan biriga teng. Aynan shu paytlarda dunyoning ruhiy va ijtimoiy holatida chuqur o‘zgarishlar yuz beradi. «Har bir yugninng oldidan soya tushish davri bo‘lib, ular haqiqat nurining so‘naya boshlashi va insonlarning yaxshilik va yomonlikni farqlay olmasligi bilan tavsiflanadi. Bu davrda ulkan ustozlar paydo bo‘lib, adashganlarni yo‘lga soladilar» (Bhagavat Purana 3.11). Bu davrlar sinovga to‘la bo‘lib, ularning davomida nizolar kuchayadi, axloqiy pasayish va ijtimoiy inqirozlar yuzaga keladi, ammo bir vaqtning o‘zida yangi ma’naviy harakatlar va avataralar tug‘iladi, ular dunyoni yangi davrga tayyorlaydi.
2. Boshqa dinlardagi analogiyalar
Xristianlikda o‘tish davrlari aniq belgilab qo‘yilmagan, biroq esxatologik an’analarda Iso Masihning Ikkinchi kelishidan oldingi «katta qiyinchiliklar» va «oxirgi kunlar» davrlari tasvirlanadi. Ushbu vaqtlar ma’naviy pasayish, urushlar, falokatlar va axloqiy inqiroz bilan tavsiflanadi: «Chunki o‘shanda butun dunyoda bo‘lmagan katta qiyinchilik bo‘ladi…» (Matto 24:21).
Islomda «Qiyomat belgilar» haqida so‘z bor bo‘lib, ular axloqiy buzilishlar, ijtimoiy nizolar va soxta payg‘ambarlarning paydo bo‘lishini o‘z ichiga oladi; bu qonuniy Iso payg‘ambarning qaytishi oldidan o‘tish davri sifatida qaraladi: «Qiyomatdan oldin katta sinovlar va bo‘rilar paydo bo‘ladi» (Muhammad payg‘ambar hadislaridan).
Buddizmda sansara aylanish davrlari mavjud bo‘lib, ular ruhiy gullab-yashnash va pasayish davrlariga bo‘linadi. Har bir aylanish oxirida Maitreyya Buddaning kelishi kutiladi, u ta’limotni tiklaydi.
Zardushtiylikda yaxshi va yomonning kurashi haqida so‘z borib, tinchlik va adolat davrining boshlanishidan oldingi sinovlar davri mavjudligi haqida gapiriladi.
Ushbu misollar ko‘rsatadiki, dunyoning ko‘pgina dinlarida o‘tish davrlari yoki davr almashinuvlari mavjud bo‘lib, ular ruhiy va axloqiy holatdagi o‘zgarishlarni ifodalaydi.
3. Tarixiy va zamonaviy o‘tish davrlariga misollar
Insoniyat tarixi ko‘plab misollarni biladi, qachonki eski tartiblar buzilib, yangi fikrlar va harakatlar chuqur o‘zgarishlarga sabab bo‘lib, o‘ziga xos «davrlarning soyalariga» olib keladi. Rim imperiyasining qulashidan o‘rta asrlar davriga o‘tish madaniyat pasayishi va dini islohotlar bilan kechdi.
Uyg‘onish va Reformatsiya davri – uzoq muddatli pasayishdan keyingi ma’naviy va madaniy yangilanish urinishlari. Zamonaviy dunyo global inqirozlar, nizolar va yangi ma’naviy yo‘nalishlar izlash bilan o‘tish davri deb qaralishi mumkin, oldinda ehtimoliy yangi rivojlanish bosqichi joylashgan.
4. O‘tish davrlarini tushunishdagi o‘xshashliklar va farqla
Har bir an’ana o‘tish davrlarini axloqiy va ma’naviy pasayish, ijtimoiy inqirozlar va sinovlar bilan bog‘laydi. Vedik an’anada aniq vaqt chegaralari va sikllar mavjud bo‘lsa, avraamiy dinlarda bu davrlar bashorat va belgilar shaklida tasvirlanadi. Barcha dinlarda o‘tish davrlarida najotkor shaxslar – avatarlar, payg‘ambarlar, masihlar paydo bo‘lib, insoniyatni yangilanishga yetaklaydi. Induizmda sandhya va sandhyansa bo‘lgan o‘tish davrlari va boshqa dinlardagi analogiyalari – bu sinov, o‘zgarishlar va imkoniyatlar davri hisoblanadi.