Iso Masihning ikkinchi kelishi – esxatologik markaziy voqea bo‘lib, U tirik va o‘lganlarni sud qilib, Xudoning Saltanatini barpo etadi: «Har bir ko‘z Uni ko‘radi va Uni teshganlar ham» (Vahiy 1:7). Pravoslav an’analari Iso Masihning shu tanasida – azob belgilar va nam sochlari bilan, osmonga ko‘tarilgan paytidagi holatda qaytishini ta’kidlaydi.
Islom: Islomda Iso (Isa) buyuk payg‘ambarlardan biri bo‘lib, osmonga ko‘tarilgan va xochga mixlanmagan (Qur’on 4:157-158). Musulmonlar Iso oxir zamonda haqiqiy hukmdor sifatida qaytib, adolatni tiklashiga va yolg‘onni yo‘q qilishiga ishonadilar: «Maryam o‘g‘li Iso sizlar orasida adolatli hakam sifatida paydo bo‘ladi…» (Sahih Muslim hadisidan). Islom manbalarida Iso inson tanasida kelib, odamlarni haqiqiy imonga olib kelishi ta’kidlanadi.
Yahudiylik: Yahudiylarda Mashiah (Masih) – kelajakdagi najotkor va shoh bo‘lib, Isroilni tiklash, tinchlik va adolat olib keladigan shaxs sifatida kutiladi. Tanaxda (Yahudiya Injilida) tinchlik va sud haqida bashoratlar mavjud: «U xalqlar o‘rtasida hukm qiladi, ko‘p qabilalarni hukm qiladi; qilichlarini bog‘lab, oqlarni qoralarga aylantiradi…» (Ishayo 2:4). Ammo yahudiylikda Mashiahning ko‘tarilishi yoki ikkinchi kelishi haqida batafsil tasvir yo‘q, faqat uning kelishini kutish bor.
Budizm: Budizmda qayta tug‘ilishlar aylanishi – sansara sikli tushunchasi mavjud. Buddistler kelajakdagi Budda – Maitreiya – ustozining kelishini kutadilar, u ta’limotni tiklab, ma’rifatga yetkazadi.
Zardushtiylik va boshqa an’analar: Zardushtiylikda Saoshyant – najotkor – kelishi kutiladi, u yomonlikni mag‘lub etib, abadiy tartib o‘rnatadi. Tengriizm va turk xalqlarida esa dunyoni yangilovchi buyuk hukmdorlar haqidagi afsonalar mavjud, ular yangi davrning boshlanishini bildiradi.
Dunyodagi ko‘plab dinlarda najotkorning ikkinchi kelishi yoki najotkor shaxsning kelishi g‘oyasi mavjud bo‘lib, u oxir zamonda adolatni tiklaydi, ma’naviy tartib o‘rnatadi va dunyoni yangilaydi.
• Hinduizmda – Kali-yugni yakunlab, yangi Satya-yugni boshlaydigan Vishnuyning oxirgi avatari – Kalki mavjud.
• Xristianlikda – Iso Masih, u osmonga ko‘tarilgan tanasi bilan qaytib kelib, dunyoni sud qilib, najot beradi.
• Islomda – Payg‘ambar Iso (Isa), adolatli hakim sifatida qaytadi.
• Yahudiylikda – Mashiah kelib, Isroilni tiklab, tinchlik olib keladi.
• Budizmda – Maitreiya kelajakdagi Budda bo‘lib, ta’limotni yangilaydi.
• Zardushtiylikda – Saoshyant – najotkor, yomonlikni mag‘lub etuvchi shaxsdir.
Vaqt sikllari va najotkor shaxslarning kelishi tushunchasi ko‘pgina dunyo dinlarida uchraydigan universal motiv bo‘lib, u insoniyatning ma’naviy yangilanishi va adolatga umidining ramzidir. Ushbu paralellarning tushunilishi insoniyatning umumiy ma’naviy ildizlari va vazifalarini chuqurroq anglashga yordam beradi.
5-bob.
Dunyo dinlaridagi o‘tish davrlari (sandhya va sandhyansa) o‘xshashliklar, farqlar va misollar
O‘tish davrlari – sandhya va sandhyansa – vedik vaqt sikllari tushunchasida muhim rol o‘ynaydi. Ular davrlar «soyalar»i sifatida qaraladi, bunda ma’naviy yorug‘lik asta-sekin so‘nib, jaholat va nafslarning zulmati kuchayadi. Biroq, o‘tish bosqichlari va davr almashinuvi g‘oyasi nafaqat hinduizmda, balki boshqa dunyo dinlarida ham, o‘ziga xos shaklda mavjud. Ushbu bobda biz turli an’analar bu davrlarni qanday tasvirlashini, ular orasidagi o‘xshashliklar va farqlarni ko‘rib chiqamiz hamda tarixiy va zamonaviy misollarni keltiramiz.